Ruski metak 7,62x54R je 130 godina u aktivnoj vojničkoj službi bez naznaka da bi se mogao penzionisati. Ovaj veteran je i odličan lovni metak, po performansama blizak modernoj municiji .308 Winchester.
Povremeno nam se javljaju lovci sa željom da podijele vlastita iskustva ali i potraže savjet ili razjašnjenje različitih pitanja o vrstama oružja i municije. Naime, jedan mladi lovac u prilici je da po simboličnoj cijeni nabavi prilično dobro očuvan sovjetski obrtnočepni vojnički karabin iz Drugog svjetskog rata sistema Mosin Nagant M44 u kalibru 7,62x54R, sa kojim želi loviti divlje svinje. Njegovo pitanje bilo je fokusirano na dostupnost municije preko domaćih distributera a između ostalog je obuhvatalo upotrebljivost toga karabina u lovu, s obzirom na pravu ručicu zatvarača koja bi onemogućila postavljanje standardne montaže za optički nišan (ne radi se o snajperskom modelu puške Mosin Nagant M1891/30PU koji ima povijenu ručicu zatvarača i specijalnu montažu). Jedan od najelegantnijih načina da se taj problem prevaziđe jeste pretvaranje ovog legendarnog oružja u spretnu skautsku pušku (prema konceptu Džefa Kupera iz 1980-ih) postavljanjem montaže na bazu zadnjeg mehaničkog nišana, ali o tome nekom drugom prilikom.
Međutim, kako se radi o odličnom metku za lovne svrhe, koji je po balističkim svojstvima skoro jednak mnogo mlađem metku .308 Winchester (7,62x51mm) dok je sa zrnom mase 9,7 grama približan vrlo popularnom .30 06 S, odlučili smo da taj slavni, stari ruski metak, koji proizvodi užički PPU i izvozi ga na sve strane svijeta, predstavimo onoliko koliko nam to prostor dozvoljava. 7,62x54R je naravno poznati vojnički metak za mitraljeze PKT odnosno jugoslovenske licencne mitraljeze Zastava M84 i snajperske puške sistema Dragunov SVD (takođe i srpske snajperske puške sistema Zastava M91), te brojne uglavnom ruske lovačke prelamače, a sa njegovim nastankom, uvođenjem i istorijom neraskidivu vezu imaju upravo puške Mosin – Nagan.
Nastanak i razvoj metka 7,62x54R
Uporedo sa razvojem puške sistema Mosin – Nagan M1891, na kojoj su radili Sergej Mosin i belgijanac Leon Nagan, metak 7,62x54R razvili su ruski carski potpukovnik Rogovcev, pukovnik Petrov, natporučnik Savostjanov i inženjer Veltiščev na bazi austrijskog metka 8x50mmR i francuskog metka 8x56mmR.
Naime, nakon Rusko – turskog rata (1877-1878. g.), za vrijeme koga je ruska armija bila naoružana jednometnim puškama sa obrtnočepnim zatvaračem sistema Berdan II u kalibru 10,75×58 mm, analizirana su bolna iskustva i brojne prednosti tada veoma modernih petnaestometnih turskih polužnih repetirki sistema Vinčester M1866 kalibra .44 Henry Rimfire nad pomenutim Berdankama (Turci su „vinčesterkama“ desetkovali Ruse koji su jurišali na utvrđeni bugarski grad Pleven). Iz toga razloga, nakon nekoliko neuspjelih pokušaja da se puške sistema Berdan modernizuju i opreme višemetnim tubularnim magacinom, oformljena je 1882. naročita komisija za testiranje repetirki a u cilju da se iznađe moderno i optimalno rješenje nove službene puške i metka.
Na scenu tada stupa kapetan ruske carske vojske i inženjer, konstruktor oružja Sergej Ivanovič Mosin koji nakon više eksperimenata komisiji podnosi novu pušku. Ruska armija željela je da se preoruža modernom repetirkom čija je municija punjena bezdimnim barutom pa je Mosinova konstrukcija bila sazdana oko novog metka kalibra takozvane tri linije (stara ruska mjera) odnosno 7,62 milimetra dok u isto vrijeme komisji svoju konstrukciju puške u novom kalibru 3,5 linije (8,89 mm) podnosi i belgijski konstruktor Leon Nagan. U periodu od 1889. do 1891. komisija je ispitivala ta dva suparnička modela da bi se na kraju poslije niza modifikacija pojavila nova puška koja je bila plod rada veće grupe konstruktora, međutim bila je to u osovi modifikovana puška Mosina sa pridodatim Naganovim rješenjima. Ta se puška danas uobičajeno naziva Mosin – Nagan a prvi model koji se pojavio i uveo metak 7,62x54R na svjetsku scenu bio je „Trolinijska puška model 1891“.
Metak 7,62x54R punjen je bezdimnim barutom, čaura je flašaste forme a dance ima puni vijenac tojest obod o čemu nam govori oznaka R (od engleske riječi – Rimmed). 7,62x54R predstavlja jedan od rijetkih masovno upotrebljavanih metaka koji ima takvu čauru što je tipično rusko rješenje iznuđeno tadašnjim niskim stepenom razvoja industrije uz želju da se pojeftini prozivodnja (proizvodnja čaure metka bez ivice zahtijevala bi više sredstava i vremena). Međutim takvo rješenje imalo je i svoje prednosti koje su se ogledale u izradi ležišta metka u cijevi sa nešto širim tolerancijama, dok je obod pomagao da se održi čeoni zazor u zavisnosti od variranja dužine čaura, što se sve skupa pokazalo kao pouzdano rješenje. Tokom svoje više nego burne istorije, u kojoj je često bio službeni metak na obe zaraćene strane (kao što je slučaj u Zimskom ratu između SSSR i Finske 1939–1940), 7,62x54R je prošao kroz mnogobrojne optimizacije i izmjene. U početku bio je laborisan zrnom sa oblim vrhom mase 13,6g, i dužine 30,8 mm koje se u čauri fiksiralo sa tri uboda, da bi 1908. uvođenjem zrna sa punom košuljicom i oštrim vrhom mase 9,6g metak dobio oznaku M-1908. U toku 1930. taj metak je dobio oznaku M-1908/30. Nakon toga su se pojavljivale najrazličitije verzije: sa pancirnim, obilježavajućim, zapaljivim i snajperskim zrnima (postojale su i specijalne modifikacije metka za avionske mitraljeze izuzetno visoke kadence ŠKAS i Ultra-ŠKAS). Danas se u službenoj upotrebi nalazi preko trideset najrazličitijih tipova ovog metka i dosta lovačkih tipova raznih proizvođača.
Dimenzije i performanse
Iako su se tokom istorije (u zavisnosti od zemalja koje su ga koristile) sretale različite oznake (7,62×53 mm, 7,62x53mmR, 7,62x54mm, 7,62x54mmR) utvrđena je zvanična oznaka tog metka i ona glasi: 7,62×54 mmR. Ukupna dužina metka iznosi 77,16 mm, dužina čaure je 53,72 mm, prečnik danceta 14,48 mm, dok masa zrna varira od 9,6 do 13,6 g, težina barutnog punjenja od 2,1 do 3,4 g, početna brzina zrna od 780 do 870 m/s, a kinetička energija na ustima cijevi kreće se od 2920 do 4466 J.
Više modela pušaka „mosinki“ sa Crvenom Armijom došlo je i na naše prostore u ogromnom broju, a kupovinom licence za sovjetske tenkove T72, od strane bivše SFRJ sredinom osamdesetih, obuhvaćeni su i mitraljezi PKT u kalibru 7,62x54R. Taj je metak postepeno istisnuo 7,9x57mm a kroz licencni mitraljez Zastava M84 usvojen je kao službeni i od strane bivše JNA. Nešto kasnije poluautomatska snajperska puška Zastava M76 u kalibru 7,9mm biva zamijenjena novom snajperskom poluautomatskom puškom M91 kalibra 7,62x54R.
Lovačke laboracije
Užički PPU u svom proizvodnom programu ima sedam vrsta municije kalibra 7,62x54R: 1908 sa lakim zrnom, M-30(j) sa teškom zrnom, M-87 sa čeličnim jezgrom, T-46(j) sa obilježavajućim zrnom, vježbovni M-76 i manevarski metak, kao i dva tipa metaka za komercijalno tržište laborisanih zrnom SPBT mase 9.7 grama te zrnom SPBT od 11.7 grama. Podaci za ove dvje lovačke laboracije metka PPU kalibra 7,62x54R navedeni su u balističkim tablicama.
Najdostupniji lovački metak ovoga kalibra kod nas ali i u svijetu jeste užički 7.62x54R SP BT 11.70 g (180 gr), dakle laborisan zrnom mekog ogoljenog vrha (Soft Point), sa dnom (repom) boljih balističkih svojstava na trajektoriji u obliku krme broda (Boat Tail) a mase 11.7 grama. Interesantno je da se radi o istom zrnu kojim PPU laboriše i lovačku verziju metka .303 Britiš. Zrno ima bakarnu košuljicu i olovno jezgro a čaura metka opremljena je kapislom tipa „boxer“.
Iz cijevi karabina Mosin Nagan M44 dužine 514 mm teže i sporije zrno PPU SP BT od 11.70 g ima u prosjeku brzinu na ustima cijevi 2450fps a ispaljeno iz cijevi dužine 620 mm (Dragunov) na ustima cijevi ima prosječnu brzinu od 2600fps. Zrno ima dobru penetraciju i ekspanziju, međutim nerijetko dolazi do potpunog odvajanja košuljice pri čemu jezgro formira pravilnu pečurku nastavljajući dalje kroz tkivo i zadržava dvje trećine inicijalne mase. Lakše i brže PPU zrno BTSP mase je 9.7 grama a brzina mu u zavisnosti od dužine cijevi varira od 2640 do 2800fps. Tim zrnom PPU laboriše i metak .303 Britiš a upravo se ono pokazalo kao najoptimalnije i prema iskustvima lovaca daje najbolje rezultate.
Čuveni ruski vojni metak 7,62x54R i dalje se masovno koristi ne samo u matičnoj zemlji i Skandinaviji već i širom svijeta kao vojnički i lovački metak. Puške Mosin Nagan su jeftine i lako dostupne na Zapadu ali nije rijetkost sresti ih i u našim lovištima. To su najčešće modifikovani i fino podešeni lovački karabini Mosin Nagan M44 sa kojim lovci imaju uglavnom pozitivna iskustva uprkos staroj konstrukciji i dostupnim tipovima municije. Ali, lovcima-ljubiteljima istorijskog oružja uz malo entuzijazma, mašte i eksperimentisanja ova puška i metak pokazaće se više nego dobro u lovne svrhe. Prema pojedinim stručnjacima 7.62x54R je najbolji snajperski metak Drugog svjetskog rata. To je ujedno i najstariji vojnički metak na svijetu koji je i dalje u aktivnoj službi u velikom broju armija bez ikakvih naznaka da bi u skorijoj budućnosti mogao biti zamijenjen nekim drugim kalibrom.
Piše: Draško Dragosavljević
